Lý thuyết triển vọng: Cách nhà đầu tư đưa ra quyết định

Tâm lý giao dịch là vấn đề mà mọi nhà đầu tư đều gặp phải khi đưa ra quyết định thực hiện giao dịch. Tâm lý này khiến nhà đầu tư bị mắc kẹt trong suy nghĩ của bản thân, cản trở khả năng suy luận dẫn đến thực hiện giao dịch thua lỗ. Lý thuyết triển vọng đã nghiên cứu rất kỹ chủ đề này và phơi bày sự thật về tâm lý của nhà đầu tư khi đối mặt với lựa chọn có khả năng mất mát. Vậy lý thuyết triển vọng là gì? Giải pháp của lý thuyết này là gì? Hãy cùng chúng tôi khám phá chủ đề thú vị này trong bài viết dưới đây nhé!

Lý thuyết triển vọng là gì?

Lý thuyết triển vọng hay còn gọi là “lý thuyết sợ mất mát”, mô tả cách nhà đầu tư đưa ra quyết định khi đối mặt với các lựa chọn liên quan đến rủi ro, không chắc chắn và mất mát. Lý thuyết này được phát triển bởi hai nhà tâm lý học Kahneman và Tversky, xuất bản lần đầu tiên vào năm 1979 trên tạp chí Econometrica. Vào năm 2002, Kahneman và Tversky đã giành được Giải thưởng Kinh tế cao quý cho “lý thuyết sợ mất mát” này.

Khi đối mặt với lựa chọn có lợi và rủi ro, có xác suất như nhau thì mọi nhà đầu tư đều chọn phương án an toàn đó là giữ lại tài sản mà họ đã có, thay vì mạo hiểm cơ hội để tăng tài sản hiện tại của họ. Lý thuyết này cũng chỉ ra rằng thua lỗ gây tác động tiêu cực về mặt cảm xúc hơn nhiều so với việc đạt được một khoản lợi nhuận tương đương.

Theo lý thuyết triển vọng, việc ra quyết định lựa chọn giữa các phương án phụ thuộc vào năng lực phán đoán của bản thân. Bên cạnh việc sử dụng tư duy, logic thì cảm xúc là yếu tố có khả năng chi phối mạnh mẽ trong quyết định của nhà đầu tư. Vì vậy, nhà đầu tư nên sử dụng lý thuyết triển vọng như kim chỉ nam để nâng cao khả năng ra quyết định.

Những đặc điểm của lý thuyết triển vọng

Lý thuyết triển vọng cho thấy những thành kiến cố hữu mắc kẹt trong suy nghĩ của nhà đầu tư. Điều này ảnh hưởng đến khả năng nhận định thị trường và ra quyết định của nhà đầu tư. Dưới đây chính là những đặc điểm quan trọng của lý thuyết triển vọng.

Sự chắc chắn

Khi được lựa chọn giữa rủi ro và chắc chắn, thông thường chúng ta có xu hướng đặc biệt yêu thích với tùy chọn có tính chắc chắn cao. Con người thường có tâm lý sẵn sàng hy sinh lựa chọn mang lại nhiều lợi nhuận tiềm năng hơn để đạt được sự chắc chắn hơn. 

Đây là một ví dụ để minh họa cho đặc điểm này của lý thuyết triển vọng. Giả sử bạn được lựa chọn giữa 2 phương án khác nhau: Phương án A cung cấp số tiền thắng đảm bảo là 100 USD trong khi phương án B cung cấp khả năng thắng 200 USD, với 50% cơ hội thắng và 50% còn lại là thua. Hầu hết mọi người sẽ chọn tùy chọn A vì nó mang lại chiến thắng được đảm bảo, mặc dù lợi nhuận từ lựa chọn này là thấp hơn so với tùy chọn B.

Hãy chú ý đến nghiên cứu của Kahneman và Tversky về việc con người thường muốn lấy lợi nhuận chắc là số tiền 100 USD so với một lựa chọn mạo hiểm hơn mà có thể đem đến 200 USD hoặc không gì cả. Đây chính là tâm lý “chốt non” của nhà đầu tư. Rõ ràng việc nhìn thấy lợi nhuận chắc chắn 100% sẽ khiến nhà đầu tư có xu hướng đưa ra quyết định thanh lý lệnh đang giao dịch đó, thay vì tiếp tục “gồng lãi” chờ đợi để có cơ hội kiếm lợi nhuận lớn hơn.

Xác suất nhỏ

Tâm lý của nhà đầu tư thường có xu hướng phản ứng kém với các sự kiện rủi ro có xác suất xảy ra thấp, ngay cả khi nguy cơ đó có thể là mất tất cả tài sản của. Đặc điểm này có thể dẫn đến việc nhà đầu tư có chiều hướng chọn các phương án cực có rủi ro tiềm tàng rất lớn dù xác suất xảy ra thấp. 

Trong thị trường tiền mã hóa, nhà đầu tư thường dự đoán hướng đi tiếp theo của giá dựa trên lịch sử giá. Tuy nhiên, có những những sự kiện đột biến mang rủi ro lớn xuất hiện mà không ai tính toán được mặc dù xác suất xảy ra rất nhỏ. Điều này gây ra một biến động mạnh mẽ trên thị trường mạnh mẽ, đặc biệt những sự kiện gắn liền với các cuộc khủng hoảng kinh tế trong nước hoặc toàn cầu. 

Một vài sự kiện “thiên nga đen” như lạm phát ở Zimbabwe năm 2008, đại dịch Covid 19 xảy ra những năm gần đây, giá dầu tăng đột biến, hoặc chính Bitcoin là những ví dụ sinh động nhất cho đặc điểm này của lý thuyết triển vọng. 

Chúng ta đều biết Bitcoin nổi bật với đặc điểm phi tập trung, không bị quản lý bởi bất kỳ một bên thứ ba nào. Chính vì những ưu điểm của đồng coin này, khi giá BTC đang trong đà tăng mạnh, nhà đầu tư hào hứng ồ ạt lao vào mua và kết quả đã có nhiều nhà đầu tư trắng tay hoặc bị ảnh hưởng rất nghiêm trọng khi Bitcoin lao dốc không phanh. Đặc biệt, điều này không phải xảy ra 1 lần, 2 lần mà là nhiều lần. 

Định vị tương đối

Định vị tương đối có nghĩa là nhà đầu tư thường có xu hướng so sánh thành quả cá nhân của bản thân với người khác nhiều hơn là tự đánh giá với chính bản thân mình trong quá khứ. Nếu vị trí tương đối của họ so với người khác không được cải thiện, họ sẽ cảm thấy tệ hơn, mà ít quan tâm đến việc liệu họ có đạt được lợi nhuận tốt hơn so với chính mình trong quá khứ hay không.

Ví dụ, ở thời điểm thị trường đang uptrend việc kiếm được lợi nhuận 50% trên tổng giá trị các khoản đầu tư không khiến nhà đầu tư cảm thấy quá phấn khích. Tại sao lại như vậy? Bởi lẽ chúng ta có xu hướng so sánh với người khác, khi mà có quá nhiều người xung quanh đạt 100%, x2, x3 tài khoản.

Tuy nhiên, ở thời điểm thị trường sideway hoặc downtrend thì việc kiếm được lợi nhuận 50% sẽ khiến nhà đầu tư cảm thấy vô cùng sung sướng vì rất nhiều nhà đầu tư đang bị mất tiền trên thị trường. 

Tâm lý né tránh mất mát

Đây có thể coi là đặc điểm quan trọng nhất của lý thuyết triển vọng. Đặc điểm này được giải thích như sau:

Trong đầu tư, mọi người có xu hướng coi trọng các khoản lỗ hơn là lợi nhuận đạt được khi thực hiện một lựa chọn. Ví dụ, nếu một nhà đầu tư kiếm được 200 USD lợi nhuận và 100 USD thua lỗ, mặc dù xét về mặt tổng thể nhưng người đó sẽ chỉ tập trung vào khoản lỗ. Điều này cho thấy rằng mọi người quan tâm đến lỗ hơn là lãi. 

Hơn nữa, tâm lý né tránh mất mát cũng thể hiện tâm trạng của nhà đầu tư một cách khá rõ ràng. Cụ thể, ví dụ nhà đầu tư A kiếm được 100 USD lợi nhuận, trong khi đó nhà đầu tư B bị mất 100 USD sau đó lại kiếm được 200 USD. Mặc dù, cuối cùng cả 2 đều cùng nhận được 100 USD nhưng nhà đầu tư A sẽ có tâm trạng thoải mái hơn, trong khi nhà đầu tư B sẽ có tâm trạng tồi tệ hơn. 

Hình trên mô tả cảm giác về nỗi đau của sự mất mát và sung sướng của nhà đầu tư. Với cùng một số tiền như nhau thì niềm vui đạt được khoản lợi nhuận sẽ nhỏ hơn nhiều so với cảm giác đau đớn mà việc mất khoản tiền đó mang lại.

Lý thuyết triển vọng đã phơi bày diễn biến tâm lý giao dịch của nhà đầu tư. Điều đó giải thích cho việc tại sao có nhiều nhà đầu tư sẽ giữ coin/token của mình trong thời điểm giá sụt giảm mạnh. Bởi lẽ đa phần nhà đầu tư không muốn trải qua cảm giác đau đớn của việc “cắt lỗ” họ kỳ vọng coin/token mà mình nắm giữ sẽ tăng lại vào một ngày nào đó.

Kết luận

Trong lĩnh vực đầu tư, việc kiểm soát cảm xúc và tâm lý là một yếu tố vô cùng quan trọng quyết định sự thành bại khi thực hiện giao dịch. Lý thuyết triển vọng sẽ là kim chỉ nam giúp nhà đầu tư hiểu được bản chất tâm lý ra quyết định. Từ đó, nhà đầu tư có thể luyện tập để kiểm soát tâm lý, cảm xúc của bản thân một cách tốt hơn. Lý thuyết này còn được coi như một vũ khí đặc biệt giúp nhà đầu tư giữ được cái đầu “lạnh” trong mỗi quyết định thực hiện giao dịch trên thị trường.